PUBLIKACJE NAUKOWE

Można uznać, że wyniki badań przedstawiają się interesująco i obiecująco. Otóż człowiek był obecny na dzisiejszej Sandomierszczyźnie już w epoce kamiennej, oczywiście tylko w poszczególnych miejscach. O w miarę stałym osadnictwie na wzgórzach wzdłuż Wisły, w Górach Świętokrzyskich i najbliższej ich okolicy można mówić w pierwszych wiekach naszej ery. Następnie wokoło pierwszych osad wykształciły się skupiska plemienne, na pewno w okolicach dzisiejszych: Sandomierza, Zawichostu, Opatowa, Mominy, Łoniowa, Osieka czy Wiązownicy, a także Łagowa i Połańca. Już w czasach Średniowiecza mieliśmy na tych terenach do czynienia z organizacją wielkoplemienną Wiślan, choć co do tego istnieją rozbieżne opinie. Lokalizacja dużej ilości osad na niewielkim terenie oraz jego naturalne granice mogłyby sugerować istnienie oddzielnej – sandomierskiej organizacji plemiennej. W dalszej kolejności chciałem przyjrzeć się losom Ziemi Sandomierskiej w czasach, kiedy pozostawała wraz z resztą kraju Wiślan pod wpływem Wielkich Moraw. Istnieje kilka śladów źródłowych, które podjęli autorzy opracowań, a które mówią o tym, co działo się w VIII i IX w. na Sandomierszczyźnie. Okazuje się, że według niektórych historyków można wysnuć wniosek o istnieniu chrześcijaństwa, a nawet organizacji kościelnej na terenach dzisiejszej Diecezji Sandomierskiej. Istnieją opinie, że mogła to być diecezja lub nawet archidiecezja obrządku cyrylo-metodiańskiego albo wschodniego. Jeśli zaś chodzi o jej siedzibę to mowa jest o Krakowie, Wiślicy lub właśnie o Sandomierzu. Kolejny wątek, jaki napotkałem dotyczył początków państwowości polskiej i tego, w jaki sposób Sandomierz znalazł się w granicach naszego kraju. Po rozpadzie Wielkich Moraw Ziemia Sandomierska wraz z historyczną Małopolską dostała się pod zwierzchnictwo czeskie a następnie została przyłączona do Polski, zapewne nie po dobroci. W tym czasie Sandomierz z niewielkiej osady stał się centralnym ośrodkiem Ziemi Sandomierskiej, natomiast Zawichost został odsunięty nieco w cień. Początki Sandomierza jako miasta też przedstawiają się interesująco. Właśnie wraz z powstaniem państwa Polskiego w Sandomierzu wyrósł gród, na miejscu dzisiejszego Collegium Gostomianum, w którym to grodzie mieścił się już ośrodek władzy polskiej, a zaraz potem także i kościół mariacki przekształcony następnie w kolegiatę. W związku z chrystianizacją Ziemi Sandomierskiej poruszyłem zagadnienie rozwoju organizacji kościelnej terenów dzisiejszej Sandomierszczyzny według klucza ważniejszych ośrodków, takich jak: Opatów, Święty Krzyż, Zawichost, Koprzywnica, Połaniec. Następnie chciałem opisać dzieje Księstwa Sandomierskiego w dobie rozbicia dzielnicowego, zwracając szczególną uwagę na czas najazdów tatarskich oraz osoby władców i świętych związane z omawianym okresem. W szczególności chodzi tu o św. Jacka Odrowąża, św. Kingę, bł. Wincentego Kadłubka, bł. Sadoka i Towarzyszy, bł. Męczenników Sandomierskich i bł. Salomeę. W tym czasie pojawiła się też sprawa zaludnienia i rozwoju sieci parafialnej na obszarze puszczy rozpościerającej się nad Sanem. W dobie panowania pierwszych Piastów, a w szczególności książąt dzielnicowych, pojawiło się zagadnienie siedziby biskupstwa misyjnego, zlokalizowanej rzekomo na Ziemi Sandomierskiej i przeznaczonej na ewangelizację Rusi. Chodzi tu konkretnie o Zawichost lub Opatów. Z Opatowem wiąże się także zagadka obecności i działalności zakonu Templariuszy. Kolejny wątek to rozkwit Sandomierza i okolic za czasów Piastów, Andegawenów i Jagiellonów. Następną sprawą był rozwój Reformacji na tym terenie, z uwzględnieniem ośrodka Braci Polskich w Rakowie. Dalej pojawiło się zagadnienie działalności możnych rodów i wspaniałych dzieł sztuki i architektury Renesansu, które przypominają okres dawnej świetności. Kolejnym zagadnieniem był opis krwawych i wyniszczających wojen XVII w., szczególnie potopu szwedzkiego i zimowego obozu Karola Gustawa, z którym wiąże się zniszczenie Sandomierza i wysadzenie zamku. Dalej przyszła kolej na opowieść o tym, jak Ziemia Sandomierska dźwignęła się z upadku i rozkwitła na nowo sztuką baroku. Wreszcie przyszedł wiek XVIII i czas wojen, w które wplątali naszą ojczyznę rządzący nią Wettinowie. Walki o tron Polski dla Sandomierza i okolic wiązały się z dwiema konfederacjami. Następnie chciałem opisać czas rozbiorów, podczas którego Sandomierszczyzna znalazła się pod zaborem austriackim. Znacząca dla opisywanej tu Ziemi Sandomierskiej była wojna polsko-austriacka z 1809 roku. W ostatniej części tejże książki zwróciłem uwagę już ściśle na historię powstałej w 1818 r. Diecezji Sandomierskiej. Po opisie bezpośrednich przyczyn powstania nowej struktury kościelnej w Królestwie Polskim oraz nakreśleniu znaczenia Sandomierza jeszcze w Diecezji Krakowskiej i Kieleckiej, przyszła kolej na opis dziejów diecezji według klucza chronologicznego. Za pomoc posłużyły pontyfikaty poszczególnych biskupów. Ponieważ niektórzy z sandomierskich ordynariuszy nie piastowali długo tej godności oraz następowały długie okresy wakansu, to znaczy czasy zarządu administratorów z powodu braku biskupa, zwróciłem szczególnie uwagę na kilku biskupów spośród całej ich listy. W takim razie wymienię tu bpa Adama Prospera Burzyńskiego, bpa Antoniego Ksawerego Sotkiewicza, bpa Mariana Ryxa, bpa Jana Kantego Lorka i bpa Piotra Gołębiowskiego. Obok nich na uwagę zasługuje działalność biskupów pomocniczych, a szczególnie Wojciecha Boxy-Radoszewskiego – biskupa pomocniczego jeszcze Diecezji Krakowskiej, ale już rezydującego w Sandomierzu, bpa Aleksandra Dobrzańskiego i bpa Pawła Kubickiego. Jeśli chodzi o szczegóły działalności wymienionych tu osób duchownych, to trzeba powiedzieć, że właśnie bp Adam Prosper Burzyński położył podwaliny pod funkcjonowanie Diecezji Sandomierskiej. Jego bogata biografia, franciszkańska duchowość i ascetyczny tryb życia, wpłynęły na pewno na jego posługę biskupią. Przede wszystkim zorganizował on sandomierskie duchowieństwo oparte na klerze diecezjalnym i zakonnym przyjętym do diecezji po reformie polegającej na kasacie dużych ośrodków klasztornych, m.in. w Koprzywnicy i na Świętym Krzyżu. Bp Burzyński dał początek sandomierskiej strukturze diecezjalnej, w skład której wchodziły: rezydencja biskupia – w jego czasach była to jedna z dawnych kanonii – kuria, zwana wtedy konsystorzem biskupim, seminarium duchowne, dom księży seniorów i dom poprawczy dla duchownych. W latach, które dla Sandomierza jako miasta nie były łatwe (Sandomierz leżał na granicy zaborów, a w samym mieście popadły w ruinę cztery opustoszałe kościoły) organizował pomoc i życie duchowne sandomierzan. Bp Sotkiewicz z kolei sprawował swoją posługę w bardzo trudnych czasach represji po Powstaniu Styczniowym, kiedy to trzeba było podnieść Diecezję po stracie wielu uwięzionych lub zabitych duchownych i wlewać nadzieję na wolność i lepszą przyszłość w serca wiernych. Bp Marian Ryx z kolei sprawował posługę ordynariusza w latach I wojny światowej i w czasie odzyskania niepodległości. Były to czasy odbudowy państwowości polskiej oraz funkcjonowania Kościoła w nowych, aczkolwiek trudnych, powojennych czasach odbudowy. Na jego lata przypada historyczna wizyta wizytatora apostolskiego Achillesa Rattiego – późniejszego papieża Piusa XI, być może związana ze stuleciem Diecezji Sandomierskiej. Za bpa Ryxa odbywał się także pierwszy synod diecezjalny. Zarówno bp Ryx jak i jego sufragan bp Kubicki byli wcześniej związani z Seminarium Duchownym w Sandomierzu. Jeśli chodzi o czasy bpa Jana Kantego Lorka, to trzeba było podzielić jego pontyfikat na trzy okresy. Pierwszy z nich to czasy administratury apostolskiej bpa Jana, przypadające głównie na okres przedwojenny i charakteryzujące się dokończeniem wielu remontów i budową nowych świątyń, zwłaszcza w stylu historyzmu. Drugi okres to bolesne i trudne czasy wojny i okupacji, w których Ks. Biskup padł ofiarą manipulacji ze strony niemieckich faszystów i został błędnie uznany za sprzyjającego im hierarchę. Wreszcie ostatni – najdłuższy okres jego pontyfikatu to czasy komunizmu, w których bardzo chętnie wykorzystywano „czarną legendę” biskupa Lorka powstałą wskutek nieuczciwości okupantów. Prześladowania duchownych i świeckich katolików zogniskowały się na osobie samego biskupa, którego ówczesne władze przeznaczyły do usunięcia. Końcowy okres pontyfikatu bpa Jana Kantego związany był z obchodami milenium chrztu Polski, na które przybyli kardynał Stefan Wyszyński i abp Karol Wojtyła oraz rzesze wiernych wraz z duchownymi. Peregrynacja kopii Obrazu Jasnogórskiego gromadząca tłumy wiernych i wywołująca ataki i prześladowania władzy komunistycznej przypadła na początek posługi bpa Piotra Gołębiowskiego. Z jego czasami wiąże się też próba utworzenia zależnej od państwa parafii w Wierzbicy (dzisiaj jest to Diecezja Radomska). Wspominam tu tylko o niektórych informacjach, które udało się przywołać i omówić w oparciu o dostępne opracowania, aby ostatecznie opisać odtworzenie Diecezji Sandomierskiej w nowych granicach dokonane przez papieża Jana Pawła II w 1992 r.

Wszystko, co zostało zawarte w całej treści tej książki, miało służyć uzasadnieniu tezy o istnieniu wspólnej historii terenów, które dzisiaj obejmuje Diecezja Sandomierska. Ta wspólna historia sprawiła, że władza kościelna odtworzyła na szą diecezję w takim a nie innym kształcie. Po prześledzeniu dziejów opisywanych tu ziem, z uwzględnieniem wspomnianych powyżej zagadnień i postaci można zauważyć i wyłuszczyć przynajmniej kilka argumentów, jakie przemawiałyby za historyczną jednością obszaru obecnej Diecezji Sandomierskiej. Na pierwszym miejscu można wymienić uwarunkowania geograficzne Kotliny Sandomierskiej z jej naturalnymi granicami, takimi jak Góry Świętokrzyskie i otaczająca je puszcza oraz Puszcza Sandomierska wraz z Puszczą Solską. Wspomnę jeszcze o naturalnym ośrodku tych ziem wyznaczonym niejako przez bieg Wisły i Sanu, u zbiegu których leży Sandomierz. Drugim argumentem mogą być wszystkie korzystne dla Sandomierza wersje historii mówiącej o obecności na tych terenach w IX w. chrześcijaństwa – obojętnie w jakim było ono obrządku. Trzecim argumentem była historia związana z przyłączeniem Ziemi Sandomierskiej do Państwa Polskiego, i utworzeniem ośrodka administracyjnego i kościelnego w Sandomierzu, który oczywiście oddziaływał na tereny po obu stronach Wisły i Sanu, obejmując Zawichost, Opatów i Święty Krzyż. Kolejnym argumentem jest utworzona w początkach XIII w. dla Ziemi Sandomierskiej struktura kościelna, na którą składały się dwa archidiakonaty – zawichojski i sandomierski – obejmujące swym zasięgiem w przybliżeniu obszar dzisiejszej Diecezji Sandomierskiej. Warto zauważyć, że w późniejszych czasach te dwa archidiakonaty weszły w skład oficjałatu sandomierskiego obejmującego właśnie taki sam obszar. Kolejnym argumentem jest istnienie Księstwa Sandomierskiego w czasach rozbicia dzielnicowego. Sugeruje ono jedność Ziemi Sandomierskiej rozpościerającej się po obu stronach Wisły i Sanu. Wolno mniemać, że to właśnie istnienie wspomnianego księstwa przyczyniło się do rozwoju Sandomierza jako ośrodka administracyjno-kościelnego w państwie Piastów, Andegawenów i Jagiellonów. Kolejnym argumentem przemawiającym za istnieniem Ziemi Sandomierskiej w obszarze dzisiejszych granic Diecezji Sandomierskiej jest ustanowienie sufraganii krakowskiej w Sandomierzu w XVIII w. oraz zlokalizowanie stolicy nowoutworzonej w 1818 r. diecezji pokrywającej się z obszarem Guberni Radomskiej właśnie w Sandomierzu – mieście położonym bardzo niekorzystnie w odniesieniu do kształtu diecezji w jej granicach z XIX w. Za argument potwierdzający wspólną historię i tradycję Ziemi Sandomierskiej można uznać jej obecne granice ustanowione na mocy bulli Totus Tuus Poloniae Populus w 1992 r.

Niniejsza książka nie rości sobie prawa do miana całościowego i wyczerpującego opracowania przedsięwziętego tematu w oparciu o dostępne źródła. Byłoby to zadanie dla naukowców zajmujących się historią profesjonalnie. Na pewno nie odnalazłem też wszystkich interesujących faktów i ciekawostek historycznych dotyczących poszczególnych miejsc i obiektów leżących dzisiaj w granicach Diecezji Sandomierskiej. Nie pozwoliły na to rozmiary tej książki i jej charakter – jakkolwiek naukowy, jednak nie wprost historyczny. Zdecydowałem się na wybór pewnych miejscowości i obiektów i poświęcenie im większej uwagi tylko dlatego, że w moim mniemaniu reprezentują one historię, tradycję i kulturę ziem, na których są położone. Zagadnienie przebadania historii ziem Diecezji Sandomierskiej w jej obecnym kształcie w oparciu o teksty źródłowe nadal pozostaje otwarte i pozostawia jeszcze spore możliwości badawcze. Wyrażam nadzieję, że dzieje Ziemi Sandomierskiej będące osnową tej pracy, jak też obecne w niej odniesienia do historycznych faktów, miejsc i postaci, przyczynią się do ubogacenia czytelnika.